અધ્યાય—૧૫ : પુરુષોત્તમ યોગ

અગાઉના અધ્યાયમાં શ્રી કૃષ્ણે સમજાવ્યું કે માયિક પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોને ઓળંગીને કોઈ મનુષ્ય દિવ્ય લક્ષ્યની પ્રાપ્તિ કરે છે. તેમણે એ પણ પ્રગટ કર્યું કે ભગવાનની અનન્ય ભક્તિમાં લીન થવું એ આ ત્રણ ગુણોથી ઉપર ઉઠવા માટેનું સર્વોકૃષ્ટ સાધન છે. આવી ભક્તિમાં લીન થવા માટે આપણે મનને સંસારથી વિરક્ત અને ભગવાનમાં અનુરક્ત કરવું જોઈએ. આમ, સંસારની પ્રકૃતિ સમજવી અતિ આવશ્યક છે. આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનમાં વિરક્તિ વિકસિત કરવાની સહાયતાર્થ આ માયિક વિશ્વને પ્રતિકાત્મક શૈલીમાં આલેખિત કરે છે. તેઓ આ સંસારની તુલના ઊંધા અશ્વત્ત: વૃક્ષ (વડ)  સાથે કરે છે. દેહધારી આત્મા આ વૃક્ષની ઉપર નીચે ભટકતી રહેતી શાખાઓ છે, જે તેનું સ્ત્રોત શું છે, તેનું અસ્તિત્ત્વ કેટલું છે, અને તે કેવી રીતે વિકસતી રહે છે, તે અંગે આકલન કર્યા વિના ઉપરથી નીચે ભટક્યા કરે છે. આ વૃક્ષનાં મૂળો ઉપર છે કારણ કે તેનો સ્રોત ભગવાનમાં છે. વેદોમાં વર્ણિત સકામ કર્મો એ તેનાં પર્ણો સમાન છે. માયિક પ્રકૃતિનાં ત્રણ ગુણો દ્વારા આ વૃક્ષનું સિંચન થાય છે. આ ગુણો ઇન્દ્રિય વિષયોનું સર્જન કરે છે જે વૃક્ષ ઉપરની કળીઓ સમાન છે. આ કળીઓનાં ઉર્ધ્વ અંકુરિત મૂળો વૃક્ષનો અધિક વિકાસ કરે છે. આ અધ્યાયમાં આ પ્રતિકાત્મકતાને વિસ્તૃત રીતે વર્ણવવામાં આવી છે કે જેથી જ્ઞાત થઈ શકે કે દેહધારી આત્મા આ માયિક અસ્તિત્વના વૃક્ષની પ્રકૃતિ અંગેના અજ્ઞાનને કારણે, કેવી રીતે પ્રાકૃત સંસારના કષ્ટો ભોગવીને અહીં કેવળ બંધનોને ચિરસ્થાયી બનાવે છે. શ્રીકૃષ્ણ સ્પષ્ટ કરે છે કે આ વૃક્ષને કાપીને ધરાશાયી કરવા માટે વિરક્તિની કુહાડીનો ઉપયોગ કરવો જ જોઈએ. પશ્ચાત્ વૃક્ષના આધારની શોધ કરવી આવશ્યક છે, જે સ્વયં ભગવાન છે. આ સ્રોતની શોધ કરીને આ અધ્યાયમાં વર્ણિત પદ્ધતિ અનુસાર આપણે તેમને શરણાગત થવું જોઈએ અને પશ્ચાત્ આપણે ભગવાનનાં દિવ્ય ધામની પ્રાપ્તિ કરી શકીશું, જ્યાંથી આપણે પુન: આ સંસારમાં પાછા ફરીશું નહીં.

શ્રીકૃષ્ણ વર્ણન કરે છે કે આ સંસારના જીવાત્મા ભગવાનનો સનાનત અંશ હોવાના કારણે કેવી રીતે દિવ્ય છે. પરંતુ માયિક પ્રકૃતિથી બદ્ધ થઈને મન સાથેની છ ઈન્દ્રિયો સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. તેઓ સમજાવે છે કે, કેવી રીતે દેહધારી આત્મા દિવ્ય હોવા છતાં, ઈન્દ્રિયોના માયિક વિષયોનું આસ્વાદન કરે છે. તેઓ એ પણ વર્ણન કરે છે કે કેવી રીતે મૃત્યુ સમયે આત્મા વર્તમાન જીવનનાં મન અને ઈન્દ્રિયો સાથે નવા શરીરમાં દેહાંતરણ કરે છે. અજ્ઞાનીને ન તો શરીરમાં આત્માની ઉપસ્થિતિનો બોધ થાય છે કે ન તો મૃત્યુ સમયે આત્મા દેહ છોડે છે, તેનો બોધ થાય છે. પરંતુ યોગીઓને તેમનાં જ્ઞાનચક્ષુઓ તથા મનની શુદ્ધિને કારણે તેનો બોધ થાય છે. એ જ પ્રમાણે, ભગવાન પણ આ સૃષ્ટિમાં ઉપસ્થિત છે જ પરંતુ, તેનો જ્ઞાનચક્ષુ દ્વારા બોધ કરવો પડે. શ્રીકૃષ્ણ પ્રગટ કરે છે કે આપણે ભગવાનનો મહિમા જે સર્વત્ર પ્રકાશિત છે તે દ્વારા આ વિશ્વમાં ભગવાનનું અસ્તિત્ત્વ છે તે કેવી રીતે જાણી શકીએ. અધ્યાયનું સમાપન, ક્ષર, અક્ષર અને પુરુષોત્તમ આ શબ્દોની વ્યાખ્યા સાથે થાય છે. માયિક પ્રદેશની અંતર્ગત હોવાના કારણે ક્ષર નશ્વર છે. અક્ષર એ ભગવાનના ધામના મુક્તાત્માઓ છે. પુરુષોત્તમ એ પૂર્ણ પુરુષોત્તમ ભગવાન છે, જેઓ આ વિશ્વનાં અપરિવર્તનશીલ નિયંતા અને પાલક છે. તેઓ નશ્વર અને શાશ્વત બન્ને પ્રકારના જીવોથી પરે છે. આપણે સર્વસ્વ સમર્પિત કરીને તેમની ભક્તિ કરવી જોઈએ.