અધ્યાય ૩: કર્મયોગ

આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ સમજાવે છે કે સર્વ જીવ તેમનાં મૂળભૂત પ્રાકૃતિક ગુણોને આધારે કર્મ કરવા વિવશ છે, અને એક ક્ષણ માટે પણ કોઈપણ જીવ કર્મ કર્યા વિના રહી શકતો નથી. જે લોકો કેવળ ભગવાં વસ્ત્રો ધારણ કરીને બાહ્ય રીતે વૈરાગ્યનું પ્રદર્શન કરે છે, અને આંતરિક રીતે ઇન્દ્રિય વિષયભોગ પ્રત્યે આસક્ત રહે છે તેઓ પાખંડી છે. તેમનાં કરતાં એ લોકો ઉત્તમ છે જેઓ કર્મયોગની સાધના કરે છે અને બાહ્ય રીતે નિરંતર કર્મ કરવામાં વ્યસ્ત રહે છે પરંતુ આંતરિક રીતે આસક્તિનો ત્યાગ કરી દે છે. તત્પશ્ચાત્ શ્રી કૃષ્ણ ભાર મૂકતાં જણાવે છે કે ભગવાનની સૃષ્ટિની રચનાના અભિન્ન ભાગ તરીકે સર્વ જીવોએ ઉત્તરદાયિત્વની પરિપૂર્તિ કરવી જોઈએ. જયારે આપણે ભગવાન પ્રત્યે ઉપકૃત થઈને નિયત કાર્યોનું પાલન કરીએ છીએ ત્યારે તેવાં કર્મો યજ્ઞ બની જાય છે. યજ્ઞનું અનુષ્ઠાન સ્વર્ગીય દેવોને સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રસન્ન કરે છે અને તેઓ આપણને ભૌતિક સમૃદ્ધિ પ્રદાન કરે છે. આવા યજ્ઞ, વર્ષા માટે કારણભૂત હોય છે, અને આ વર્ષાથી અનાજ ઉત્પન્ન થાય છે, જે જીવનનિર્વાહ માટે આવશ્યક છે. જેઓ આ રચનાચક્રમાં પોતાના ઉત્તરદાયિત્વનો સ્વીકાર કરતા નથી, તે પાપી છે; તેવા લોકો કેવળ તેમની ઇન્દ્રિયોના સુખ માટે જીવે છે અને તેમનું જીવન વ્યર્થ થઇ જાય છે.

તત્પશ્ચાત્ શ્રી કૃષ્ણ સમજાવે છે કે શેષ માનવજાતથી ભિન્ન પ્રબુદ્ધ આત્મા એ છે કે, જે સ્વમાં સ્થિત છે, તેઓ શારીરિક ઉત્તરદાયિત્ત્વનું વહન કરવા બંધાયેલા હોતા નથી, કારણ કે તેઓ આત્માના સ્તરે ઉચ્ચતર ઉત્તરદાયિત્ત્વનું પાલન કરતા હોય છે. આમ છતાં, જો તેઓ તેમના સામાજિક ઉત્તરદાયિત્ત્વનો ત્યાગ કરે છે, તો જેઓ મહાપુરુષોનાં પદચિહ્નો પર ચાલવાનું વલણ ધરાવતા હોય, તેવા સાધારણ લોકોનાં માનસમાં વિસંવાદિતા સર્જાય છે. તેથી, સંસારમાં એક અનુકરણીય અને સારું ઉદાહરણ સ્થાપિત કરવા માટે જ્ઞાની વ્યક્તિએ વ્યક્તિગત પ્રતિષ્ઠાના પ્રયોજન વિના નિરંતર કર્મ કરતાં રહેવું જોઈએ. આમ કરવાથી અજ્ઞાનીને તેના સૂચિત કર્મોનો અકાળે ત્યાગ કરતા રોકી શકાશે. આ જ ઉદ્દેશ્યથી ભૂતકાળમાં જનક તથા અન્ય પ્રબુદ્ધ રાજાઓએ તેમના કર્મોનું પાલન કર્યું હતું.

તત્પશ્ચાત્ અર્જુન પૂછે છે કે શા માટે લોકો અનિચ્છાએ પણ વિવશ થઈને પાપકર્મ કરે છે? પરમ પુરુષોત્તમ શ્રી કૃષ્ણ સમજાવે છે કે એકમાત્ર વાસના એ સંસારનો સર્વ-ભક્ષી પાપયુકત શત્રુ છે. જે પ્રકારે અગ્નિ ધુમાડાથી ઢંકાયેલો હોય છે અને દર્પણ રજકણોથી આચ્છાદિત હોય છે તે જ પ્રકારે વાસના મનુષ્યના જ્ઞાન પર આવરણ કરી દે છે અને બુદ્ધિને ભ્રષ્ટ કરી દે છે. તત્પશ્ચાત્ શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને વાસના નામનો આ શત્રુ કે જે પાપનું મૂર્ત સ્વરૂપ છે, તેનો સંહાર કરવા અને તેની ઇન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિને નિયંત્રણમાં રાખવા બુલંદ રીતે આહ્વાન કરે છે.