અધ્યાય ૪: જ્ઞાન કર્મ સંન્યાસ યોગ

ચોથા અધ્યાયમાં શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને પ્રદત્ત થઇ રહેલા દિવ્ય જ્ઞાનમાં તેની શ્રદ્ધાને પોતાના આદિકાળના ઉદ્ગમ અંગેની અભિવ્યક્તિ દ્વારા દૃઢ કરે છે. તેઓએ દર્શાવ્યું કે કેવી રીતે પ્રારંભમાં આ શાશ્વત વિજ્ઞાનની શિક્ષા તેમણે વિવસ્વાનને શીખવાડી અને પશ્ચાત્ તે નિરંતર પરંપરાગત પદ્ધતિથી રાજર્ષિઓ સુધી પહોંચી. હવે તેઓ આ જ પરમ વિજ્ઞાન-યોગનો ઉપદેશ અર્જુન પાસે પ્રગટ કરી રહ્યા છે, જે તેમનો પરમ મિત્ર અને ભક્ત છે. અર્જુન પ્રશ્ન કરે છે કે, શ્રીકૃષ્ણ કે જેઓ અત્યારે અસ્તિત્વમાન છે,તેમણે કલ્પો પૂર્વે કેવી રીતે આ વિજ્ઞાન સૂર્યદેવને પ્રદાન કર્યું. તેના પ્રત્યુત્તર રૂપે શ્રી કૃષ્ણ તેમના અવતરણનાં દિવ્ય રહસ્યોને પ્રગટ કરે છે. તેમણે જણાવ્યું કે ભગવાન અજન્મા અને સનાતન છે છતાં તેમની યોગમાયા શક્તિથી તેઓ ધર્મના સંસ્થાપન હેતુથી આ પૃથ્વી પર અવતરે છે. આમ છતાં, તેમનો જન્મ અને પ્રવૃત્તિઓ બંને દિવ્ય હોય છે તથા માયિક વિકારોથી દૂષિત હોતી નથી. જે લોકો આ રહસ્યને જાણે છે, તેઓ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી તેમની ભક્તિમાં લીન થઇ જાય છે અને તેમને પ્રાપ્ત કર્યા પશ્ચાત્ આ સંસારમાં તેઓ પુન: જન્મ લેતાં નથી.

તત્પશ્ચાત્ આ અધ્યાયમાં કાર્યનું સ્વરૂપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે અને તેના ત્રણ સિદ્ધાંતો-કર્મ,અકર્મ અને નિષિદ્ધ કર્મ-ની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તેનાથી વિદિત થાય છે કે કેવી રીતે કર્મયોગી અતિ વ્યસ્તતાપૂર્ણ કાર્યોનું નિર્વહન કરવા છતાં અકર્તાની અવસ્થામાં રહે છે અને એ રીતે તેઓ કાર્મિક પ્રતિભાવોમાં ફસાતા નથી. આ જ્ઞાન વડે પ્રાચીન સંતો સફળતા અને નિષ્ફળતા, સુખ અને દુઃખથી પ્રભાવિત થયા વિના કેવળ ભગવાનની પ્રસન્નતા અર્થે થતા યજ્ઞ સ્વરૂપે તેમના કાર્યોનું નિર્વહન કરતા હતા. યજ્ઞના અનેક પ્રકાર છે અને તેમાંના કેટલાકનો અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. જયારે યજ્ઞ પૂર્ણ સમર્પણ ભાવથી કરવામાં આવે છે ત્યારે તેના અવશેષો અમૃત સમાન બની જાય છે. આવા અમૃતનું પાન કરીને સાધકની અશુધ્ધિ સમાપ્ત થઇ જાય છે. તેથી, યજ્ઞ હંમેશા ઉચિત ભાવના અને જ્ઞાન સાથે થવો જોઈએ. જ્ઞાનરૂપી નાવની સહાયથી મહાપાપી પણ સાંસારિક દુ:ખોનો સાગર પાર કરી જાય છે. આવું જ્ઞાન કોઈ વાસ્તવિક ગુરુ પાસેથી મેળવવું જોઈએ કે જેમણે સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરેલો હોય. શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનના ગુરુ તરીકે તેને જ્ઞાનના ખડ્ગથી તેનાં અંત:કારણમાં ઉદ્ભવેલા સંશયોને નષ્ટ કરવાનું કહે છે. તેઓ તેને આદેશ આપે છે કે, ઉભો થા અને તારું કર્તવ્ય કર.