અધ્યાય ૬: ધ્યાન યોગ

આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ પાંચમા અધ્યાયમાં કરેલું કર્મયોગ (સાંસારિક ઉત્તરદાયિત્ત્વોનાં પાલન સાથે આધ્યાત્મિક સાધના) અને કર્મ સંન્યાસ (વિરક્ત અવસ્થામાં આધ્યાત્મિક સાધના)નું તુલનાત્મક મૂલ્યાંકન કરવાનું ચાલુ રાખે છે અને પૂર્વોક્ત (કર્મયોગ)ની ભલામણ કરે છે. જયારે આપણે ભક્તિભાવથી કાર્ય કરીએ છીએ ત્યારે તે આપણા મનને શુદ્ધ કરે છે અને આપણા આધ્યાત્મિક સાક્ષાત્કારને અધિક ગહન કરે છે. પશ્ચાત્ જયારે મન સ્થિર થઇ જાય છે ત્યારે ધ્યાન ઉન્નતિનું પ્રાથમિક સાધન બની જાય છે. ધ્યાન દ્વારા યોગીઓ તેમના મન પર વિજય પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે; કારણ કે અશિક્ષિત મન એ સર્વાધિક દુષ્ટ શત્રુ છે જયારે શિક્ષિત મન એ સર્વાધિક શ્રેષ્ઠ મિત્ર છે. શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને સાવધાન કરે છે કે કઠોર તપસ્યાઓ દ્વારા આધ્યાત્મિક માર્ગ પર કોઈ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી અને તેથી વ્યક્તિએ તેના ખાન-પાન, ક્રિયા-કલાપ, આનંદ-પ્રમોદ અને નિંદ્રાને સંતુલિત રાખવા જોઈએ. પશ્ચાત્ તેઓ મનને પરમાત્મા સાથે જોડવા માટેની સાધનાનું વર્ણન કરે છે. જેવી રીતે, પવનથી રહિત જગ્યા પર સ્થિત દીપકની જ્યોત ડગમગતી નથી, તેવી રીતે સાધકે ધ્યાનમાં તેના મનને સ્થિર કરવું અનિવાર્ય છે. મનને વશમાં કરવું એ કઠિન જરૂર છે, પરંતુ સાધના અને અનાસક્તિ દ્વારા તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. આમ, જ્યારે તે ભટકવા લાગે કે તુરંત તેને પાછું લાવીને ભગવાન પર એકાગ્ર કરવું જોઈએ. જયારે મન શુદ્ધ થઇ જાય છે ત્યારે તે અલૌકિકતામાં સ્થિત થઇ જાય છે. સમાધિ તરીકેઓળખાતીઆનંદયુક્તઅવસ્થામાંવ્યક્તિ અસીમિત દિવ્ય આનંદનો અનુભવ કરે છે.

પશ્ચાત્ અર્જુન શ્રીકૃષ્ણને એ સાધકના ભાગ્ય વિષે પ્રશ્ન પૂછે છે કે જે આ માર્ગનું અનુસરણ કરવાનું પ્રારંભ તો કરે છે પરંતુ મનની અસ્થિરતાને કારણે ધ્યેય સુધી પહોંચવામાં અસમર્થ રહે છે. શ્રીકૃષ્ણ પુન: પુષ્ટિ કરતાં તેને કહે છે કે જે ભગવદ્-પ્રાપ્તિ માટે પ્રયાસ કરે છે, તેના પર દુષ્ટતા કદાપિ હાવી થતી નથી. ભગવાન સદા આપણા પૂર્વજન્મોની સંચિત આધ્યાત્મિક પાત્રતાનો હિસાબ રાખે છે અને તે જ્ઞાનને ભવિષ્યના જન્મોમાં પુન:જાગૃત કરી દે છે જેથી આપણે આપણી યાત્રા જ્યાંથી છોડી હતી, ત્યાંથી જ આગળ વધારી શકીએ. યોગીઓ તેમના અનેક પૂર્વ જન્મોની ઉપાર્જિત પાત્રતાને કારણે વર્તમાન જન્મમાં ભગવાન સુધી પહોંચી શકે છે. તપસ્વી, જ્ઞાની અને કર્મી (વિધિ-વિધાનનું પાલન કરનાર) કરતાં યોગી (જે ભગવાન સાથે એક થવાનો પ્રયાસ કરે છે) શ્રેષ્ઠ છે,-- એ નિવેદન સાથે આ અધ્યાયની સમાપ્તિ થાય છે. અને આ સર્વ યોગીઓમાં જે ભક્તિ (ભગવાન પ્રત્યેનો પ્રેમભાવ)માં સંલગ્ન છે, તે સર્વોત્તમ છે.