અધ્યાય ૧૪: ગુણ ત્રય વિભાગ યોગ

અગાઉના અધ્યાયમાં આત્મા અને માયિક શરીર વચ્ચેની ભિન્નતા અંગે વિસ્તૃત સ્પષ્ટીકરણ પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યું. આ અધ્યાય માયા શક્તિની પ્રકૃતિ અંગે વર્ણન કરે છે, કે જે શરીર તથા તેનાં તત્ત્વોનો સ્ત્રોત છે અને તે પ્રમાણે મન અને વિષય બંનેનું ઉદ્ગમ છે. શ્રીકૃષ્ણ દર્શાવે છે કે, માયિક શક્તિ ત્રણ ગુણોથી નિર્મિત છે—સત્ત્વ, રજસ, અને તમસ. માયિક શક્તિથી બનેલા શરીર, મન અને બુદ્ધિમાં પણ આ ત્રણ ગુણો વિદ્યમાન હોય છે. આપણા અસ્તિત્ત્વમાં આ ગુણોનું મિશ્રણ આપણા વ્યક્તિત્ત્વનો રંગ નિર્ધારિત કરે છે. શાંતિમયતા, ક્ષેમ-કુશળતા, સદાચારિતા, અને નિર્મળતા સત્ત્વ ગુણના લક્ષણો છે; રજોગુણ સાંસારિક વૃદ્ધિ માટે અનંત કામનાઓ અને અતૃપ્ત મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને ઉત્પન્ન કરે છે અને તમસ ભ્રમ, આળસ, મદ, અને નિદ્રાનું કારણ છે. જ્યાં સુધી  જીવ દિવ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેણે આ પ્રબળ શક્તિ ધરાવતા ત્રણ ગુણો સાથે વ્યવહાર કરવાનું શીખવું જોઈએ. આ ત્રણ ગુણોથી પર, ગુણાતીત થવામાં જ મુક્તિ રહેલી છે.

શ્રીકૃષ્ણ આ ગુણોનું બંધન તોડવા માટે અતિ સરળ ઉપાય પ્રગટ કરે છે. પૂર્ણ પુરુષોત્તમ ભગવાન આ ત્રણેય ગુણોથી પર, ગુણાતીત છે અને જો આપણે તેમના પ્રત્યે અનુરક્ત થઈએ તો આપણું મન પણ તે દિવ્ય અવસ્થા તરફ ઉદય પામે છે. આ મુદ્દે અર્જુન આ ત્રણ ગુણોથી પર (ગુણાતીત) મનુષ્યનાં લક્ષણો અંગે તેમને પ્રશ્ન કરે છે. પશ્ચાત્ શ્રીકૃષ્ણ સુચારુ રીતે આવા મુક્ત-આત્માઓનાં લક્ષણો પ્રસ્તુત કરે છે. તેઓ સ્પષ્ટ કરે છે કે પ્રબુદ્ધ મનુષ્યો સદા સંતુલિત રહે છે; તેઓ સંસારમાં આ ગુણોની કાર્યાન્વિતતાથી અને મનુષ્યો, વિષયો તથા પરિસ્થિતિઓમાં જોવા મળતા તેમના પ્રભાવથી વિચલિત થતા નથી. તેઓ સર્વને ભગવાનની શક્તિનાં પ્રગટીકરણ સ્વરૂપે જોવે છે, જે અંતત: તેમના નિયંત્રણમાં જ છે. આ પ્રમાણે, સાંસારિક પરિસ્થિતિઓ ન તો તેમને હર્ષઘેલા કરી દે છે કે ન તો દુઃખી કરી શકે છે. વિચલિત થયા વિના તેઓ સ્વમાં સ્થિત રહે છે. શ્રીકૃષ્ણ ભક્તિનો મહિમા અને ત્રણ ગુણોથી અતીત લઇ જવાના તેના સામર્થ્યનું પુન: સ્મરણ કરાવીને આ અધ્યાયનું સમાપન કરે છે.